دنیز شش ساله و دلسای سه ساله از روی مبل می‌پرند و پدر آنها را در آغوش می‌گیرد. مادرشان نازنین به آنها می‌پیوندد و شوهرش را بغل می‌کند و به او می‌گوید: «امین خوش به حالمون، چه بچه‌هایی داریم، چقدر خوبند.»
عمر این خوشبختی که در یک ویدیوی خانوادگی ضبط شده است، طولانی نبود. حالا از آن خانواده چهار نفره، امین مانده است و دنیز.
در شب ۱۶ ژانویه (۲۷ دی) نازنین فتا همراه دختر کوچکش دلسا فخیمی و پنج پناهجوی دیگر (از جمله سه کودک) در آبهای دریای اژه نزدیک جزیره ساموس یونان غرق شدند.
دنیز و مهران فتا، برادر نازنین که همراه خواهر و خواهرزاده‌هایش در قایق بود، نجات پیدا کردند.
دنیز حالا دلتنگ مادر و خواهرش است و از دایی‌اش می‌پرسد که آنها کی از دریا بازمی‌گردند. دنیز هم آنجا بود هنگامی که مادر و خواهرش زیر آب رفتند. اما هنوز نمی‌داند آنها برای همیشه رفته‌اند.
امین که به دلیل هزینه بالای قاچاقچی همراه خانواده‌اش نرفته بود، به همراه مهران و بقیه بازماندگان، گارد ساحلی ترکیه را «مسئول غرق شدن» عزیزانشان می‌‌دانند.
امین و مهران به دادگاهی در کوشاآداسی از گاردساحلی ترکیه شکایت کرده‌اند اما می‌گویند که امیدی ندارند شکایت‌شان به جایی برسد.
مهران تعریف می‌کند که آن شب به همراه خواهر و دو خواهرزاده‌اش و ۳۵ نفر دیگر در ساحل گوزل‌چاملی در منطقه کوشاآداسی ازمیر سوار قابق شدند؛ قایقی با بدنه‌ای بادی و کف فایبرگلاس که به موتور جت ۲۰۰ مشهور است. مهران می‌گوید قایق آنها در مقایسه با قایق‌های تمام بادی ایمنی بیشتری داشت: «دریا آرام بود و همه چیز به خوبی پیش می‌رفت.»
یکی دیگر از پناهجویان نجات‌یافته از این قایق، با اسم مستعار ناهید، روایتی مشابه روایت مهران را بازگو کرد. هر دوی آنها می‌گویند که نقشه روی موبایل نشان می‌داد که تقریبا پنج دقیقه با جزیره ساموس فاصله داشتند. در همان موقع حدود ۱۰ شب، قایق بزرگ گارد ساحلی ترکیه آژیرکشان به آنها نزدیک شد.
وقتی قایق گشت ساحلی ترکیه نزدیک شد، چه اتفاقی افتاد؟
ناهید می‌گوید: «هدایت‌کننده قایق به راهش ادامه داد. اما قایق بزرگ گارد ساحلی نزدیک‌تر شد و به‌سرعت دور قایقمان چرخید. آنقدر نزدیک بود که پروانه موتورش با شدت آب را روی ما می‌ریخت. آب متلاطم شد و موج‌های بزرگ قایق را تکان می‌داد. گشت ساحلی هشدار می‌داد که قایق متوقف شود. یک دور دیگر با سرعت دور قایق زد، امواج بزرگ‌تر شد و قایق تعادلش را از دست داد.»
طبق روایت مهران، قایق پر از آب شده بود، تکان‌های شدیدی می‌خورد و تعادل نداشت. وقتی هدایت‌کننده قایق را خاموش کرد و دستانش را به نشانه تسلیم بالای سرش گرفت، بقیه هم همین کار را کردند و کف قایق نشستند. آنها کودکان را سر دست گرفتند که نشان دهند بچه در قایق است و به ترکی فریاد می‌زدند «ایمداد ایمداد» یا «یاردیم ادین» به معنی «کمک کنید». مهران به‌روشنی به یاد می‌آورد که «گارد ساحلی با نورافکن روی قایق آنها نور انداخته بود و همه چیز را می‌دید.»
در این لحظه به روایت ناهید، «قایق بزرگ گشت ساحلی ترکیه بار دیگر با سرعت دورمان چرخید. پره‌‌های موتورش با شدت آب را روی مسافران می‌ریخت و گردابی اطراف قایق ایجاد شده بود. جلوی قایق زیر آب رفت و خیلی‌ها داخل آب افتادند.» ناهید و خانواده‌اش هم به دریا پرت شدند.
مهران و دنیز و نازنین هم به آب افتادند. مهران می‌گوید: «دست نازنین را که دلسا در بغلش بود در آب گرفته بودم، فکر می‌‌کردم با دست دیگرم دنیز را چسبیدم. اما دختر دیگری بود. نام دنیز را فریاد می‌زدم. صدای مردی آمد که گفت دنیز در قایق است.»
مهران بعدا می‌فهمد که وقتی قایق تعادلش را از دست داد و آنها زیر آب رفتند، مردی روی دنیز می‌افتد و همین باعث می‌شود که دنیز از قایق پرت نشود.
مهران می‌گوید که شناگر خوبی است اما قایق گشت ساحلی ترکیه چنان موج‌های بزرگی ایجاد می‌کرد و آب آنقدر متلاطم شده بود که نمی‌توانست شنا کند.
مهران در حالی که دارد تعریف می‌کند چطور تلاش می‌کرده است آن دختر و خواهرش و دلسا را بالا بکشد، ساکت می‌شود. بغضی که از ابتدای صحبت نگه داشته بود، می‌ترکد. چند لحظه صبر می‌کند و بعد ادامه می دهد.
او می‌گوید آنها از دستانش جدا و در موج‌ها گم می‌شوند. سعی می‌کند پیدایشان کند اما نمی‌تواند ببیند کجا رفته‌اند.
با چشمان نیمه‌باز می‌بیند که قایق بزرگ آنجاست اما اقدامی برای نجات آنها نمی‌کند.
ناهید فکر می‌کند دیگر نفس‌های آخرش است. همه انرژی خود را جمع می‌کند و نام عزیزانش را صدا می‌زند. اما صدا به صدا نمی‌رسد. موج‌ها بر سر و صورت او می‌زنند.
ناهید می‌گوید امیدوار بود کسی برای نجات برسد. آن دو حدس می‌زند بین ۳۰ تا ۴۰ دقیقه طول کشید تا گارد ساحلی ترکیه برای نجات بیاید.
آن دو تقریبا بیهوش شده بودند.
آنها به بیمارستانی در کوشاآداسی منتقل و در بخش مراقبت‌های ویژه بستری می‌شوند.
گشت ساحلی ترکیه درباره اتفاق چه می‌گوید؟
بی‌بی‌سی فارسی درباره آنچه که پناهجویان درباره حادثه شب ۱۶ ژانویه روایت کردند، در ایمیلی از گارد ساحلی ترکیه پرسید. آنها بیانیه‌ای که در وبسایت گارد ساحلی ترکیه منتشر شده بود را برای ما فرستادند. در این بیانیه آمده است:
«برخی از مهاجران غیرقانونی با نادیده گرفتن هشدارهای توقف کشتی گارد ساحلی ترکیه که به منطقه اعزام شده بود، در حین تلاش برای فرار، به دریا افتادند.»
در بخشی از این بیانیه درباره عملیات نجات آمده است:
«۱۸ مهاجر غیرقانونی و ۱۳ کودک و یک مظنون به قاچاق انسان از قایق بادی با کف فایبرگلاس نجات یافتند. ابتدا پیکر بی‌جان سه مهاجر پیدا شد و مشخص شد چهار نفر دیگر مفقود هستند. گارد ساحلی ترکیه با اعزام بالگرد، پهپاد، یک کشتی و سه قایق عملیات جست‌وجو را آغاز کرد. در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۵، جسد چهار مهاجر دیگر پیدا شد و عملیات به پایان رسید.»
گارد ساحلی ترکیه به دیگر سوالات بی‌بی‌سی پاسخ نداد از جمله اینکه چطور پناهجویان به دریا افتادند؟ آیا آنچه را که پناهجویان نجات‌یافته درباره رفتار قایق گارد ساحلی به ما گفتند، تایید می‌کند؟ چقدر بعد از افتادن مسافران در آب عملیات نجات شروع شد.
در بیانیه گارد ساحلی آمده است که شماره قایق اعزام شده برای متوقف کردن قایق پناهجویان TCSG-311 بوده است.
نظر کاپیتان یک کشتی درباره آنچه این پناهجویان می‌گویند
روایت پناهجویان را درباره نزدیک شدن قایق گشت ساحلی به قایق پناهجویان و چرخیدن با سرعت به دور آن را با راب مارسدن در میان گذاشتیم.
او با تکیه بر تجربه‌اش به عنوان کاپیتان یک قایق مسافربری که تقریبا هم‌اندازه قایق گشت ساحلی بریتانیا است می‌گوید:
«بر اساس گفته‌های شاهدان، به نظر می‌رسد که قایق گارد ساحلی ترکیه با این رفتار عمداً قصد داشته قایق کوچک‌تر را در خطر غرق شدن بیندازد.»
با نزدیک شدن بیش از حد قایق بزرگ‌تر موج و تلاطم در آب ایجاد می‌کند و پروانه آن آب را با فشار زیاد به اطراف می‌پاشد که می‌تواند موجب غرق شدن قایق کوچک‌تر شود.»
«این موضوع نشان می‌دهد که قایق بزرگ‌تر رفتار نادرستی داشته است. ناخدای آن باید فاصله‌ای ایمن، حداقل ۵۰ متر از قایق کوچک‌تر، را حفظ می‌کرد.»
به گفته کاپیتان مارسدن، «اگر قایق بزرگ‌تر لازم می‌دید که به قایق کوچک‌تر نزدیک شود، باید سرعت خود را کاهش می‌داد تا خطر غرق شدن قایق کوچک‌تر را به حداقل می‌رساند. بر اساس روایت شاهدان، اقدام قایق گارد ساحلی ترکیه نه تنها بی‌احتیاطی بوده، بلکه از نظر اخلاقی نیز اشتباه بوده است. چنین کاری به‌راحتی می‌تواند باعث غرق شدن قایق کوچک‌تر شود.»
یافته‌های بخش راستی‌آزمایی بی‌بی‌سی
بخش راستی آزمایی بی‌بی‌سی برای بررسی گفته‌های پناهجویان و بیانیه رسمی گارد ساحلی ترکیه به وبسایت «مارین ترافیک» رجوع کرد. در این وبسایت می‌توان حرکت کشتی‌ها و قایق‌های دارای رادار را دنبال کرد.
در این وبسایت در ساعت و محل ذکر شده اثری از قایق TCSG-311 که گارد ساحلی می‌گوید به محل اعزام کرد نیست.
اما دو قایق از سه قایقی که در این بیانیه از آنها به عنوان قایق‌های اعزامی برای نجات نام برده شده است، روی نقشه دیده می‌شوند یعنی TCSG-909 و TCSG-107، اما قایق KB-4325 دیده نمی‌شود.
یکی از دلایلی که کشتی‌ها و قایق‌ها دیده نمی‌شوند این است که ممکن است رادارهایشان را خاموش کرده باشند.
در محل قایقی با نام T.C POLIS KB 0901 دیده می‌شود که به نظر می‌رسد قایق گشت‌زنی باشد.
پناهجویان گفته بودند که این واقعه در نزدیکی جزیره ساموس رخ داده است.
«مارین ترافیک» نشان می‌دهد این قایق‌ها بین ساعت ۹ تا حوالی ساعت ۱۰ همگی بسیار نزدیک به هم گشت‌زنی می‌کردند.
پناهجویان می‌گویند دریا آرام بود و باد قوی نمی‌وزید. آنها می‌گویند موج‌های ناشی از دور زدن کشتی گارد ساحلی باعث شد به دریا بیفتند.
بخش‌راستی‌آزمایی بی‌بی‌سی با بررسی سه وبسایت معتبر آب‌وهوا وضعیت باد و دریا را بررسی کرد. وبسایت‌های OpenWeatherMap و WeatherSource نشان می‌دهند در آن ساعت نسیم آرام با سرعت ۴ تا ۶ متر بر ثانیه می‌وزیده است. وبسایت VisualCrossing می‌گوید نسیم با سرعت ۱۱ می‌وزیده است.
این سرعت در حیطه «باد ملایم» قرار می‌گیرد و برای دریانوردی امن است؛ بنابراین شواهد هواشناسی نشان نمی‌دهد که دریا طوفانی بوده باشد.
مهران بستری در بیمارستان و امین به دنبال پیدا کردن دنیز و تحویل اجساد نازنین و دلسا
گارد ساحلی ترکیه مهران و ناهید را بیهوش از آب بیرون کشیدند. ریه‌هایشان پر از آب بود و به بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستانی در کوشاآداسی منتقل شدند.
مهران می‌گوید وقتی به هوش می‌آید، برای دلسا و نازنین بی‌قراری می‌کرده است، برای همین دستانش را به تخت بسته بودند. یادش مانده بود که نازنین و دلسا را در آب گرفته بود اما آنها بر «اثر امواج و گردابی که قایق گارد ساحلی ترکیه ایجاد کرده بود، از دستانش رها شدند و زیر آب رفتند».
امین از شهر طرابزون حدود ۲۴ ساعت در راه بود تا به مهران در بیمارستان رسید.
امین در بخش مراقبت‌های ویژه مهران را می‌بیند از او می‌پرسد چه بر سر نازنین و دلسا آمده است.
امین می‌گوید از مهران خواستم به ترکی حرف بزند و از صحبت‌هایش فیلم گرفتم که به عنوان سند داشته باشم.
او سپس به سراغ گارد ساحلی می‌رود و شکایت می‌کند. آنها غیررسمی می‌گویند که «دریا ناآرام بوده و برای همین آنها غرق شده‌اند.» امین می‌گوید «آنها سرزنش کردند که چرا خانواده‌اش را در هوای طوفانی به دریا فرستاده است» و «آنچه آنها می‌گفتند با روایت مهران تفاوت داشت». او توضیحات گارد ساحلی ترکیه را نمی‌پذیرد.
بخش راستی‌آزمایی بی‌بی‌سی هم همانطور که گفته شد، تایید می‌کند که دریا در شب ۱۶ ژانویه طوفانی نبوده است.
به او گفتند جنازه نازنین و دلسا را به ازمیر فرستاده‌اند و دنیز را به یک مرکز کودکان بی‌سرپرست در شهر آیدین.
امین می‌گوید در شوک بود، «قفل کرده بود» و نمی‌دانست چه کند. جنازه‌ها، دنیز و مهران هر کدام در شهرهای مختلف بودند.
او با دوندگی بالاخره می‌فهمد دنیز در کدام مرکز نگهداری می‌شود. در نهایت به او می‌گویند چون آخر هفته است باید صبر کند و روز دوشنبه دنیز را تحویل بگیرد.
همزمان ماموران گارد ساحلی از پزشک مهران می‌خواهند او را هم با بقیه نجات‌یافتگانی که در آن بیمارستان بستری بودند، مرخص کند. با اینکه پزشک به‌دلیل وخامت حال مهران مخالفت می‌کند اما در نهایت رضایت می‌دهد، به شرطی که ماموران گارد ساحلی دارو در اختیارش قرار دهند. ماموران نسخه را از پزشک می‌گیرند اما داروهای مهران را تهیه نمی‌کنند.
مهران و بقیه نجات‌یافتگان ابتدا در اداره گارد ساحلی اظهاراتشان را ثبت و همانجا از گارد ساحلی شکایت می‌کنند.
آنها سپس به کمپ پناهجویان منتقل می‌شوند. مهران می‌گوید همه پناهجویان بازمانده از قایق که افغان بودند، از کمپ آزاد می‌شوند؛ فقط مهران را آنجا نگه می‌دارند در حالیکه داروهایش را نداده‌‌اند و او وضعیت جسمانی مناسبی نداشته است.
به او بعد از دو روز اجازه می‌دهند که یک تماس تلفنی داشته باشد. مهران با دنیز تلفنی حرف می‌زند. وقتی دنیز به او می‌گوید که دلش برای دلسا و مادرش تنگ شده است و می‌خواهد تلفن را به آنها بدهد که صدایشان را بشنود، امین کنترل از دستش در می‌رود و خودش را به در و دیوار اتاق کمپ می‌زند. در نهایت او را از کمپ آزاد می‌کنند.
«دادخواهی» مهران و امین
مهران و امین هر دو علاوه بر شکایت به گارد ساحلی، به دادگاهی در کوشاآداسی نیز شکایت کرده‌اند.
آنها خوش بین نیستند که شکایت‌‌هایشان به نتیجه برسد. از گروه‌های حقوق بشر که در رابطه با پناهجویان کار می‌کنند، کمک می‌خواهند که دادخواهی‌شان به نتیجه برسد.
درخواست پناهندگی آنها رد شده است و می‌گویند این دادخواهی ممکن است به قیمت دیپورت آنها از ترکیه تمام شوند.
صحبت‌های امین چند بار با گریه‌اش قطع می‌شود. او می‌گوید تنها به خاطر دنیز زنده است.
امین و مهران هر دو می‌گویند وقتی که با دنیز هستند، جلوی خودشان را می‌گیرند و به نوبت که تنها می‌شوند اشک می‌ریزند. آنها از یک روانشناس کودک مشاوره گرفته‌اند که چطور با دنیز برخورد کنند.
امین می‌گوید نازنین زن زحمتکشی بود، در ۳۳ سالگی در حالیکه رویای شیرینی برای آینده فرزندانش در سر داشت جان باخت. نازنین از جوانی کار می‌کرد و پابه‌پای امین برای ساختن زندگی‌شان تلاش می‌کرد.
امین می‌گوید تنها آرزوی نازنین فراهم کردن زندگی راحت برای دخترانش و خوشبختی آنها بود. چیزی که نمی‌توانستند در ایران و ترکیه فراهم کنند که حدود ۹ سال در آن بدون داشتن حق و حقوق زندگی می‌کردند. برای همین تصمیم گرفتند به یک کشور اروپایی مهاجرت کنند.
توافق ترکیه و اتحادیه اروپا برای جلوگیری از مهاجرت غیرقانونی از ترکیه به اروپا
پیش از سال ۲۰۱۸ میلادی، سازمان ملل متحد در ترکیه پرونده پناهجویانی را بررسی می‌کرد که در ترکیه برای اسکان در کشور سوم درخواست پناهندگی داده بودند. اما از ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۸ اداره مهاجرت ترکیه تنها نهاد مسئول رسیدگی به درخواست‌های پناهندگی و ثبت‌نام پناهجویان در ترکیه است و تنها مرجع تعیین وضعیت پناهندگی در این کشور محسوب می‌شود.
پرونده‌های بسیاری از پناهجویان ایرانی که سال‌ها منتظر رسیدگی به وضعیت خود بودند، با اینکه از سازمان ملل متحد جواب مثبت گرفته بودند، بار دیگر در اداره مهاجرت ترکیه بررسی شد و این بار درخواستشان رد شد.
درخواست بسیاری دیگر از پناهجویان هم بعد از سال ۲۰۱۸ در اداره مهاجرت ترکیه رد می‌شود و وقتی که جواب رد می‌گیرند، از حقوق قانونی مانند حق کار و حق درمان برخوردار نیستند. آنها مجبورند غیرقانونی کار کنند و با خطر دیپورت روبرو هستند.
برای همین بسیاری بخت خود را برای رسیدن به اروپا امتحان می‌کنند به امید اینکه در یک کشور اروپایی درخواست پناهندگی آنها پذیرفته شود.
بسیاری از آنها اولین بخش از سفر خود را از ترکیه به جزیره ساموس و سایر جزایر یونان در شرق دریای اژه آغاز می‌کنند؛ سفری که ممکن است به بهای جانشان تمام شود.
از سال ۲۰۱۴ میلادی تا سال ۲۰۲۴، شمار ۲۰۵۸ پناهجو که بسیاری‌شان کودک بودند در این مسیر جان خود را از دست دادند یا ناپدید شدند.
بر اساس گزارش آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۲۴ دست‌کم ۴۵ پناهجو در این مسیر جان باختند.
بر اساس داده‌های سازمان ملل، در سال ۲۰۲۴ میلادی بیش از ۵۶ هزار مهاجر غیرقانونی وارد یونان شدند که بیشترشان با قایق‌های کوچک از ترکیه به جزایر شرقی یونان رسیده‌اند. این آمار در سال ۲۰۲۳ حدود ۴۸ هزار نفر بود.
بر اساس توافق شورای اروپا و ترکیه در ۱۸ مارس ۲۰۱۶ میلادی، تمامی مهاجران و پناهجویان غیرقانونی که از ترکیه به جزایر یونان وارد می‌شوند و درخواست پناهندگی آنها غیرقابل پذیرش اعلام می‌شود، باید به ترکیه بازگردانده شوند.
هدف این توافق متوقف کردن جریان مهاجرت غیرقانونی از طریق ترکیه به اروپا بود.
بر اساس این توافق، ترکیه از اتحادیه اروپا برای مدیریت مهاجرت و جلوگیری از عبور غیرقانونی به اروپا کمک مالی دریافت می‌کند.
اتحادیه اروپا بودجه‌ای به ارزش ۶ میلیارد یورو برای حمایت از پناهجویان و جوامع میزبان در ترکیه اختصاص داده است.
علاوه بر این، اتحادیه اروپا برنامه‌های جدیدی به ارزش بیش از ۱/۲ میلیارد یورو «برای حمایت از پناهندگان و تقویت مدیریت مرزی در ترکیه» تصویب کرده است. این برنامه حمایتی نشان‌دهنده تعهد اتحادیه اروپا برای بهبود شرایط پناهجویان در ترکیه و تقویت تدابیری است که از مهاجرت غیرقانونی به اروپا جلوگیری می‌کند».
روجا اسدی
