الگوی چرخهای مهاجرت؛ از ورود تا بازگشت مجدد
بررسی روند مهاجرت نشان میدهد این پدیده نه به عنوان جریانی خطی، بلکه در قالب چرخهای مداوم از «ورود، اسکان، فشار برای خروج و بازگشت مجدد» قابل تحلیل است. این چرخه مهاجرتی همواره تحت تأثیر دو عامل کلیدی در نوسان بوده است:
– تحولات داخلی افغانستان
– سیاستهای تنظیمی ایران
سه موج اصلی مهاجرت در چهار دهه گذشته
آرش نصر اصفهانی، پژوهشگر اجتماعی، به شناسایی سه دوره مهاجرتی اصلی اشاره کرد:
1. موج نخست (از ۱۳۵۸): همزمان با اشغال افغانستان توسط شوروی
2. موج دوم (دهه ۱۳۷۰): همزمان با ظهور طالبان
3. موج سوم (از ۱۴۰۰): همزمان با بازگشت طالبان به قدرت
وی خاطرنشان کرد: «در تمامی این ادوار، شمار ورودیها از خروجیها پیشی گرفته و با هر بحران جدید، چرخه مهاجرت مجدداً فعال شده است.»
تنوع جامعه مهاجران و چالش کمبود دادههای دقیق
اتباع افغانستانی حاضر در ایران جامعهای ناهمگن و چندوجهی را تشکیل میدهند که شامل:
– آوارگان جنگی
– مهاجران اقتصادی
– افرادی که ایران را به عنوان مسیر ترانزیت به اروپا میبینند
نصر اصفهانی به ضعف شدید آمارهای رسمی به عنوان یکی از موانع اصلی تحلیل اشاره کرد و گفت: «اختلاف فاحش بین آمارهای دولت ایران و کمیساریای عالی پناهندگان نشاندهنده فقدان تصویر دقیق از جمعیت مهاجران است.»
ریشههای تاریخی و تأثیر ساختار قومی
محمدحسین عمادی، مشاور ارشد سابق سازمان ملل، بر پیچیدگیهای تاریخی این پدیده تأکید کرد و گفت: «عدم وجود روایت واحد از تاریخ افغانستان و چندپارگی تاریخی این کشور، بر شکلگیری موجهای مهاجرت تأثیر مستقیم داشته است.»
حسن نوری، مستندساز اجتماعی، نیز به تحلیل مناسبات قومی در تاریخ افغانستان پرداخت و اظهار داشت: «حکومتهایی که بر پایه منطق کنش قومی شکل گرفتهاند، همواره به حذف دیگران و ایجاد عصبیت قومی انجامیدهاند.»
ابعاد ژئوپلیتیک و نقش قدرتهای بزرگ
عمادی به نقش افغانستان به عنوان «ضربهگیر تاریخی میان ابرقدرتها» اشاره کرد و توضیح داد: «موقعیت ژئوپلیتیک خاص این کشور، آن را به عرصه رقابت قدرتهای بزرگ از جمله بریتانیا، روسیه و آمریکا تبدیل کرده که پیامد آن، بیثباتی و موجهای مهاجرت اجباری بوده است.»
کارشناسان حاضر در این نشست بر این باور توافق داشتند که مهاجرت اتباع افغانستانی به ایران به بخشی پایدار از واقعیت اجتماعی این کشور تبدیل شده است. مدیریت اثربخش این پدیده نیازمند:
– تدوین رویکردی بلندمدت و انسانی
– توجه به کرامت انسانی مهاجران
– تدوین سیاستهای مبتنی بر دادههای دقیق و علمی
این نشست تخصصی نشان داد که فهم عمیقتر پدیده مهاجرت افغانستانیها، مستلزم عبور از نگاههای سطحی و توجه به ابعاد تاریخی، اجتماعی و ژئوپلیتیک این پدیده پیچیده است.
