افغانستان که پیشتر بزرگ‌ترین بحران آوارگی داخلی در آسیا را تجربه کرده بود، اکنون با اخراج گسترده مهاجران از کشورهای پاکستان و ایران، با یکی از بزرگ‌ترین و سریع‌ترین تغییرات جمعیتی سال‌های اخیر مواجه شده است. این کشور که از نظر منابع محدود است، توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای بازگشت‌کنندگان را ندارد و خطر آوارگی ثانویه داخلی همچنان جدی است.
به گزارش ایراف، از سپتامبر ۲۰۲۳ و پس از اعلام اجرای طرح «عودت خارجیان غیرقانونی» در پاکستان، بیش از یک میلیون افغان به اجبار به کشورشان بازگشته‌اند، کشوری که پیشتر نیز با فروپاشی اقتصادی، فقر گسترده و چالش‌های اجتماعی روبه‌رو بوده است.
بر اساس برآوردها، در سال ۲۰۲۵، انتظار می‌رود حدود ۶۰۰ هزار مهاجر دیگر نیز به افغانستان بازگردند، در حالی که تنها در سال ۲۰۲۴، حدود یک میلیون افغان از ایران به کشورشان مراجعت کرده‌اند. این روند در شرایطی رخ می‌دهد که دو سوم جمعیت افغانستان نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستند. نبود فرصت‌های شغلی به‌ویژه برای بازگشت‌کنندگان، چالش بزرگی برای تأمین معیشت و ادغام اجتماعی آن‌ها ایجاد کرده است.
زنان افغان، به‌ویژه آن‌هایی که به مناطق جدید بازمی‌گردند، با محدودیت‌های خاص، خطرات امنیتی و فرصت‌های محدود معیشتی روبه‌رو هستند. خانواده‌هایی که سرپرستی آن‌ها بر عهده زنان است، با مشکلات بیشتری در مسیر بازسازی زندگی خود مواجه‌اند.
بسیاری از بازگشت‌کنندگان بدون دارایی، پس‌انداز، زمین یا پناهگاه به افغانستان بازگشته‌اند و ارتباطات اجتماعی پیشین خود را از دست داده‌اند. این وضعیت آن‌ها را با موانع جدی برای بازادغام اجتماعی مواجه کرده است.
نهادهای بشردوستانه برای ارائه کمک‌های فوری بسیج شده‌اند و برنامه‌هایی همچون «طرح پاسخ‌گویی یکپارچه برای بازگشت‌کنندگان افغان» را اجرا کرده‌اند. با این حال، بدون سرمایه‌گذاری ویژه در راه‌حل‌های پایدار از جمله تأمین زمین، معیشت، آموزش، اسناد حقوقی و خدمات اجتماعی، خطر گرفتار شدن بازگشت‌کنندگان در وضعیت آوارگی مزمن همچنان پابرجاست.
پلتفرم «راه‌های جا‌به‌جایی آسیا» (ADSP) از تمامی طرف‌های دخیل در این روند خواسته است تا اصول بازگشت داوطلبانه، ایمن و باکرامت را رعایت کنند و با اجرای یک پاسخ منطقه‌ای هماهنگ، به حقوق و انتخاب‌های بازگشت‌کنندگان افغان احترام بگذارند.
این نهاد همچنین از اهداکنندگان، مقامات ملی و شرکای توسعه‌ای می‌خواهد که روند بازگشت مهاجران افغان را نه به‌عنوان یک بحران موقتی، بلکه به‌عنوان تحولی ساختاری در سیاست‌های مهاجرتی تلقی کنند. بازگشت میلیون‌ها افغان صرفاً آزمونی برای ظرفیت واکنش اضطراری نیست، بلکه سنجشی برای اراده سیاسی در جهت ارائه راه‌حل‌های پایدار، حفاظت از کرامت انسانی و سرمایه‌گذاری در آینده افغانستان است.
پیشتر نیز «گروه بین‌المللی بحران» در گزارشی در چارچوب فهرست نظارتی اتحادیه اروپا (EU Watch List) نسبت به پیامدهای فاجعه‌بار اخراج اجباری مهاجران افغان از پاکستان هشدار داده بود و از اتحادیه اروپا خواسته بود با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک و انسانی برای کاهش آثار این بحران اقدام کند.
