در بسیاری از منازعات مسلحانه‌ی معاصر، ابزار جنگی صرفاً به گلوله، بمب و موشک محدود نمی‌شود. در برخی از این درگیری‌ها، کنترل منابع حیاتی همچون غذا، آب و دارو، به شیوه‌ای سیستماتیک برای اعمال فشار بر جوامع غیرنظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. گرسنگی دادن عمدی به‌عنوان ابزاری نظامی یا سیاسی، شیوه‌ای است که در آن ابتدایی‌ترین نیازهای انسانی در خدمت اهداف جنگی قرار می‌گیرد.
در نوار غزه، نهادهای بین‌المللی از جمله دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل، آژانس آنروا، آکسفام و سازمان نجات کودکان نسبت به شرایط بحرانی تأمین غذا و دارو هشدار داده‌اند. بر اساس گزارش آن‌ها، بیش از ۹۰ درصد جمعیت این منطقه برای دسترسی به مواد غذایی با دشواری شدید مواجه‌اند و هزاران کودک در معرض خطر مرگ قرار دارند.
«جاناتان ویتال»، رئیس دفتر هماهنگی امور بشردوستانه در سرزمین‌های فلسطینی تأکید کرده است: «آنچه در غزه روی می‌دهد، صرفاً یک بحران گرسنگی نیست؛ بلکه سیاستی هدفمند برای ایجاد قحطی عمدی است.»
سازمان‌های فعال در حوزه حقوق بشر، از جمله دیده‌بان حقوق بشر، اذعان کرده‌اند که گرسنگی دادن عامدانه فراتر از یک اقدام مقطعی است و به شیوه‌ای ساختاری و نظام‌مند اجرا می‌شود. در این روش، علاوه بر ایجاد قحطی، نظم اجتماعی، مناسبات خانوادگی و زندگی روزمره مردم دستخوش نابودی می‌گردد.
این سیاست، نه صرفاً ابزار تنبیه جمعی، بلکه وسیله‌ای برای تحمیل جابه‌جایی اجباری، فروپاشی بافت اجتماعی و مهار سیاسی به شمار می‌رود. تاریخ‌نگار لبنانی «عصام خلیفه» می‌گوید: «از دوران جنگ جهانی اول در جبل لبنان، تا نسل‌کشی ارمنی‌ها و آشوری‌ها و همچنین جنگ بوسنی، گرسنگی دادن ابزاری برای سلطه و سرکوب قومیت‌ها بوده است.»
گرسنگیِ برنامه‌ریزی‌شده: از تصمیم سیاسی تا ابزار کنترل جمعیت
نویسندگان و پژوهشگران حوزه مطالعات جنگ، بارها به نقش تصمیم‌گیری‌های سیاسی در ایجاد قحطی‌های انسانی اشاره کرده‌اند. در کتاب «گرسنگی جمعی: تاریخ و آینده قحطی» اثر الکس دی وال، به‌طور شفاف تشریح شده که چگونه دولت‌ها می‌توانند با استفاده از ممانعت دسترسی به منابع غذایی، بحران را تعمیق بخشند. از نگاه نویسندگانی چون سوزان جورج و نائومی هاسکینگ، کنترل غذا به‌عنوان دارایی راهبردی در اختیار قدرت‌ها قرار دارد و به ابزاری برای تسلط بر زمین و جمعیت تبدیل شده است.
در جنگ‌های داخلی یمن، سوریه و سودان، گزارش‌های معتبر بین‌المللی از قطع ورود کمک‌های بشردوستانه، نابودی زیرساخت‌های کشاورزی و محاصره غیرنظامیان حکایت دارند. در مورد تیگرای، اتیوپی نیز، سازمان ملل از گرسنگی به‌عنوان ابزار نظامی نام برده است.
در نوار غزه، برخی ساکنان اظهار داشته‌اند که تنها با به خطر انداختن جان خود می‌توانند به کمک‌های غذایی دست یابند. یکی از خبرنگاران ساکن خان‌یونس در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی گفت: «با هر کامیونی که حامل غذاست، ازدحام و هرج‌ومرج ایجاد می‌شود. افراد زیادی در مسیر رسیدن به یک کیسه آرد، جان می‌بازند. این چیزی فراتر از یک بحران انسانی است.»
جایگاه حقوقی و موانع اجرای عدالت بین‌المللی
مطابق اسناد حقوق بین‌الملل، استفاده از گرسنگی به‌عنوان سلاح علیه غیرنظامیان صراحتاً ممنوع است. کنوانسیون‌های ژنو در سال ۱۹۴۹ و پروتکل الحاقی اول در ۱۹۷۷ این عمل را منع کرده‌اند. همچنین، اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی (۱۹۹۸)، «گرسنگی دادن عمدی به غیرنظامیان» را در زمره جنایات جنگی قرار می‌دهد، به‌ویژه اگر شامل جلوگیری از دسترسی به اقلام حیاتی شود.
قطعنامه‌ی ۲۴۱۷ شورای امنیت سازمان ملل (۲۰۱۸) نیز ضمن محکوم کردن گرسنگی دادن عامدانه در جریان درگیری‌های نظامی، ارتباط مستقیم میان جنگ و ناامنی غذایی را تأیید می‌کند. اما با وجود این قوانین، تحقق پیگرد قانونی عاملان چنین اقداماتی با موانع جدی مواجه است. «حسن الحطاب»، مشاور حقوقی در دیوان کیفری، تصریح می‌کند: «علیرغم وضوح قانونی، اراده سیاسی برای پیگرد وجود ندارد؛ چراکه بسیاری از عاملان، تحت حمایت قدرت‌های جهانی قرار دارند.»
سوزان جورج نیز در کتاب «سیاست‌های قحطی» به این نکته اشاره دارد که فعالیت نهادهای امدادرسانی گاه نه تنها مختل می‌شود، بلکه خود به ابزارهایی برای بهره‌برداری سیاسی تبدیل می‌گردند. او نتیجه می‌گیرد که: «گرسنگی، غالباً نتیجه انتخاب‌های سیاسی انسانی است، نه یک بلای طبیعی.»
نمونه‌های برجسته از استفاده عامدانه از گرسنگی در تاریخ معاصر
- محاصره لنینگراد (۱۹۴۴–۱۹۴۱) نیروهای آلمانی شهر را به مدت ۸۷۰ روز در محاصره کامل نگه داشتند؛ بیش از یک میلیون نفر از ساکنان بر اثر گرسنگی جان باختند.
- محاصره سارایوو (۱۹۹۶–۱۹۹۲) نیروهای صرب با بستن ورودی‌های شهر، موجب قحطی گسترده و مرگ غیرنظامیان شدند.
- نوار غزه (از ۲۰۰۷ تاکنون) اعمال محدودیت‌های شدید بر ورود کالاها، دارو و غذا توسط اسرائیل؛ از ۲۰۲۳ استفاده از گرسنگی به‌عنوان ابزار مجازات جمعی شدت یافته است.
- غوطه و مضایا، سوریه (۲۰۱۶–۲۰۱۳) محاصره ساکنان این مناطق توسط نیروهای دولتی؛ گزارش‌هایی از سوءتغذیه و مرگ کودکان ثبت شده است.
- یمن (از ۲۰۱۵ تا اکنون) محاصره بنادر و نابودی منابع غذایی؛ سازمان ملل آن را بدترین بحران گرسنگی جهان توصیف کرده است.
- تیگرای، اتیوپی (۲۰۲۲–۲۰۲۰) جلوگیری عمدی دولت از ورود غذا و دارو به منطقه؛ استفاده از گرسنگی برای کنترل منطقه و شکست گروه‌های مخالف.
برگرفته از مقاله‌ی «سوزانا قسوس» در بی‌بی‌سی عربی
